جاذبه های تاریخی فرهنگی استان سمنان

خانه ابراهیم خان: در روستای ملاده، پنجاه و پنج کیلومتری شمال شرقی سمنان، در یک مکان بسیار خوش آب و هوا قرار دارد. این خانه در یک باغ مصفا ساخته شده و ساختمان قراولخانه یا عمارت کلاه فرنگی در گوشه دیگری از این باغ قرار گرفته است.
 

 خانه تدین سمنان: جزو خانه های با ارزش قاجار است که به صورت دو بخش بیرونی و اندرونی ساخته شده است. بخش بیرونی این خانه دارای دو طاق بزرگ و زیر زمین و بخش اندرونی شامل قسمت های تابستانی دارای بادگیر و زمستانی و همچنین تعدادی اتاق کوچک و بزرگ می باشد. بنای فعلی خانه محمدیه اکنون به عنوان محل اداره میراث فرهنگی استان سمنان مورد استفاده قرار گرفته است.این خانه در خیابان طالقانی واقع شده است.

تیمچه پهنه:یکی از بناهای زیبا در دوره قاجاریه می باشد که در جوار مسجد امام و تکیه پهنه سمنان بنا گردیده است. این تیمچه دارای سه طبقه بوده که برای کاربری تجاری مورد استفاده می باشد.

گرمابه پهنه:از بناهای قرن نهم هجری قمری است که در سال 856 ه. ق به دستور خواجه غیاث الدین محمد ابن خواجه تاج الدین بهرام سمنانی از وزرای دوره تیموری بنا گردیده است.این گرمابه در بخش مرکزی شهر سمنان و در کنار  مجموعه مسجد جامع، مسجد امام، تیمچه پهنه و راسته بازار قرار گرفته است. این بنا در سال 1367 و پس از انجام عملیات مرمت به صورت موزه تغییر کاربری داده و هم اکنون مورد بازدید می باشد.

بازار شاهرود: یکی از بازارهای تاریخی و بزرگ استان می باشد که در مرکز شهر شاهرود قرار دارد. قدمت این بازار به دوره قاجاریه بازمی گردد. بازار شاهرود علاوه بر راسته اصلی دارای سه سوق و چهار سوق و چندین کاروانسرا و حمام و آب انبار و مدرسه می باشد و از نظر اقتصادی از جایگاه ویژه ای در شهر برخوردار است.

تپه حصار: یکی از مهمترین محوطه های دوران پیش از تاریخ در فلات ایران محسوب می گردد. این تپه تقریبا در سه کیلومتری جنوب شرقی شهرستان دامغان واقع شده است. این تپه نخستین بار توسط پروفسور ارنست هرتسفلد و سپس به وسیله اریک اشمیت مورد کاوش های باستان شناسی قرار گرفت. با توجه به نتایج حاصله از این کاوش ها و اشیاء مکشوفه، تپه حصار دامغان دارای سه دوره حصار I، حصار II و حصار III می باشد که در دامغان و در دو کیلومتری جنوب شرقی واقع شده است.

تپه سنگ چخماق: از دو برجستگی کوچک تشکیل شده است که حدود 150 متر از یکدیگر فاصله دارند. پروفسور ایچی ماسودا در بررسی های سال 1348، این تپه را مورد شناسایی قرار داد و در طی دو فصل در سال های 50 و 1352 حفاری آن را سرپرستی کرد. بر اساس اطلاعات موجود در برجستگی غربی که آثار  آن معرف دوره قدیمی تر از آثار برجستگی شرقی هستند، پنج لایه و در برجستگی شرقی شش لایه استقراری شناسایی شد. به اعتقاد کاوشگر ژاپنی این تپه باستانی متعلق به دوره نو سنگی و هزاره پنجم پیش از میلاد است. خمره های تدفین کودکان، سفال های منقوش (هندسی)، اشیا سنگی و سفالی تیغه ، تیشه ، پیکرک انسان و حیوان از جمله آثار به دست آمده از این محوطه است.

موزه شاهرود:بنای فعلی موزه شاهرود در حقیقت ساختمان قدیم شهرداری (بلدیه) شاهرود است. این موزه در سال 1368 گشایش یافت. موزه شاهرود دارای دو بخش مردم شناسی و باستان شناسی در دو طبقه است. در بخش باستان شناسی این موزه، آثاری از تپه های تاریخی شاهرود، دامغان و سمنان از جمله تخت سنگ چخماق به نمایش درآمده است. همچنین در بخش مردم شناسی، اشیایی همچون پوشاک سنتی، زیورآلات، دست بافت ها، اسناد و قباله ها قرار دارد.

آب انبار گرمسار:این آب انبار در مرکز شهر گرمسار و در مجاورت مسجد جامع ، در جنوب میدان امام و در جوار بازارچه شهر قرار دارد. آب انبار مذکور دارای چهل پله و پاشیر بزرگ و عریض بوده که با مخزن استوانه ای شکل و بادگیری بر فراز آن مربوط به دوره قاجاریه می باشد.

آرامگاه شیخ ابوالحسن خرقانی: عارف نامی قرن 4 و 5 هجری قمری، در شمال شهرستان شاهرود و در روستای قلعه نوخرقان قرار دارد. محراب این بنا که متعلق به دوره ایلخانی است از جمله مهمترین بخش های بنای فعلی این آرامگاه محسوب می شود. در سال های اخیر بنای این آرامگاه توسط انجمن آثار ملی مورد مرمت و بازسازی قرار گرفت.

آرامگاه محمد ابراهیم حاکم -پیر علمدار:بنای پیر علمدار و یا  ایالت قومس مربوط به زمان سلطان محمد غزنوی است. این عصر در سال 417 هجری قمری ساخته شده است. این بنا دارای تزیینات فضای داخلی با خط کوفی و به صورت نقش برجسته می باشد. همچنین فضای بیرونی بنای پیر علم دار دارای کتیبه و تزیینات آجرکاری است.در دامغان، جنب مسجد جامع واقع شده است.

دروازه ارگ سمنان:بنای اصلی ارگ شهر سمنان در زمان بهمن میرزا بهاء الدوله فرزند فتحعلی شاه قاجار حاکم سمنان احداث گردید. این بنا که در واقع ارگ دولتی و مقر حکومتی سمنان در دوران قاجاریه محسوب می شد، شامل دو دروازه است که دروازه جنوبی آن در اثر گسترش شهر از میان رفته و بنای دروازه شمالی (دروازه فعلی) موجود می باشد. ساخت این بنای تاریخی در سال 1302 هجری قمری به پایان رسیده است ارگ سمنان دارای تزیینات آجرکاری و کاشیکاری بی نظیری است که درمیدان ارگ سمنان واقع شده است.

مسجد جامع سمنان:از شمار کهن ترین آثار به جا مانده از دوران پر شکوه اسلامی است که نشانگر مدنیت و رشدو نبوغ هنری معماری این خطه می باشد. بنای این مسجد تک ایوانی است. طبق متون تاریخی زمان ساخت این مسجد به قرن سوم هجری قمری برمی گردد و درخیابان امام (ره) واقع شده است.  

مسجد امام سمنان: یکی از یادمان های عصر قاجار است. مسجد امام یا مسجد سلطانی نمونه کامل مسجد چهار ایوانی و معرف معماری عصر قاجار است. این مسجد در سال 1242 هجری قمری توسط حاج سید حسن از علمای بزرگ شهر سمنان و در دوره فتحعلی شاه قاجار ساخته شده. در منابع آمده است که هزینه ساخت مسجد امام از مصادره اموال ذوالفقارخان، حاکم جبار وقت سمنان تامین شده است که این بنا درخیابان امام (ره) واقع شده است.

مسجد تاریخچه: مجموعه بنای خدایخانه یا تاریخانه در حدود سال 300 هجری قمری بنا گردیده است. این مسجد نمونه بسیار زیبا و کاملی از مساجد قرون نخستین اسلامی به شمار می رود. شیوه معماری این مسجد ماخوذ از معماری دوره ساسانی است. ساختمان مسجد تاریخانه، شامل یک صحن یا حیاط مرکزی است که اطراف آن را رواق های سرپوشیده احاطه کرده است. شبستان این مسجد بر روی هجده ستون مدور استوار شده است. این ستون ها دارای یک متر و نیم قطر هستند طبق کتیبه کوفی مسجد، مناره کنونی این مسجد دارای 25 متر ارتفاع است، به همت بختیار بن محمد در قرن پنجم هجری قمری ساخته شده است. این مسجد که در طی قرون متمادی، بارها مورد مرمت و بازسازی قرار گرفته، پس از مسجد جامع فهرج، یکی از کهن ترین مساجد ایران محسوب می شود. بنای مذکور دردامغان، خیابان ایستگاه واقع شده است.

برج کاشانه و مسجد جامع بسطام:یکی دیگر از زیبایی های معماری مجموعه تاریخی بسطام، بنایی معروف به برج کاشانه در ضلع جنوب شرقی مسجد جامع بسطام است. برج کاشانه با ارتفاع 20 متر از خارج دارای 30 ترک و از داخل ده ضلعی است. ساختمان این برج آجری است و در اصل گنبدی مخروطی داشته که زیر آن با کاشی فیروزه ای تزیین شده است. در بخشی از آن نیز کتیبه ای قرار دارد که معماری آن را محمد بن حسین بن ابی طالب دامغانی و ایجاد آن را حدود سال 700 هجری قمری ذکر کرده اند. مسجد جامع بسطام نیز که در زمان حکومت غازان خان ( در فاصله سال های 700 تا 706 هجری قمری) بنا شده در ضلع شمالی این برج قرار دارد. میانسرای این مسجد مستطیل شکل و دارای ابعاد 17 × 18،5 متر می باشد

مسجد جامع دامغان: در مرکز شهر و در بافت قدیم شهر ضلع جنوبی و در منتهی الیه شرقی بازار قرار گرفته است. این مسجد دارای ایوان رفیع مناره سلجوقی شبستان و زیر زمین زیبا می باشد. درب ورودی اصلی این مسجد از سمت بازار و از محل قیصریه منشعب شده که پس از عبور از دالان و عبور از مقابل مدخل ورودی منار سلجوقی به حیاط وارد شده و زیبایی این مسجد با مشاهده منار سلجوقی که بر حیاط سایه دارد کامل می گردد.بنا در دامغان، خیابان ایستگاه واقع شده است.  

مسجد بایزید بسطامی:این مسجد به شکل مستطیل و به ابعاد 6 × 10 و در دو ردیف ستون سه تایی با پوشش مسطح چوبی بنا شده است. زیباترین بخش این مسجد، محراب گچ بری شده آن است که با نقوش هندسی، اسلیمی و گل های چهار پر تزیین شده است.بخش فوقانی محراب را با کتیبه هایی به خط ثلث و نستعلیق، در دوره ایلخانی و قاجار آراسته اند. نام سازنده این بنا در کتیبه مسجد به این صورت نوشته شده است : ( استاد محمد بن الحسین بن علی بن ابی طالب المهندس البنا الدامغانی ) ارتفاع محراب 3،9متر و عرض آن 3،3 متر می باشد و دارای کتیبه هایی است که در آن آیاتی از سوره بقره و  توبه نوشته شده است. ساخت مناره آجری مجموعه بسطام مربوط به تاریخ 514 هجری قمری است. این مناره دارای تزیین آجری کاری در طرح های هندسی است. در قسمت جنوبی حیاط مجموعه، بقعه امام زاده محمد قرار دارد که با توجه به متون تاریخی این بقعه را مدفن یکی از نوادگان امام صادق (ع) می دانند. ساختمان این بنا گنبدی مخروطی و سه پوش دارد. این بنا از داخل مربع شکل (4،5 × 4،5 متر) و دارای تزیینات زیبای گچبری است. در بسطام، میدان امام (ره) قرار دارد

کاروانسرای سنگی آهوان:کاروانسرای سنگی آهوان از جمله مهمترین کاروانسراهای استان سمنان است که با سنگ و ملات ساروج، در منطقه سردسیر و کوهستانی آهوان ساخته شده است. پلان این کاروانسرا چهار ایوانی است. زمان ساخت این کاروانسرا ظاهرا مربوط به دوره صفویه می باشد و در  منطقه گردنه آهوان سمنان واقع شده است.

کاروانسرای دهنمک:یکی از کاروانسراهای زیبای منطقه گرمسار، کاروانسرای دهنمک بوده که به صورت چهار ایوانی ساخته شده است.این کاروانسرا در روستای دهنمک و در 35 کیلومتری شرق گرمسار واقع است، قسمت شاه نشین این کاروانسرا، بر فراز درب جنوبی آن قرار گرفته است

کاروانسرای قصر بهرام:کاروانسرای زیبای قصر بهرام در جنوب گرمسار و در دل کویر مرکزی در منطقه سیاه کوه ساخته شده است. نقشه این کاروانسرا چهار ایوانی بوده و دارای نماسازی سنگی می باشد. از جمله مهمترین ویژگی های این کاروانسرا، سیستم آبرسانی پیشرفته آن است که در 70 کیلومتری جنوب شرقی گرمسار واقع شده است.

کاروانسرای عین الرشید:دردوکیلومتری جنوب غربی کاروانسرای قصر بهرام بوده و در مسیر راه تاریخی سفید آب – سیاه کوه قرار دارد. از نظر اندازه کوچک تر از کاروانسرای قصر بهرام بوده و برای ساخت آن از مصالح سنگی برای پی و سکو سازی استفاده شده است. مصالح به کار رفته در دیوارها و سقف عمدتا آجری می باشد که با دقت فوق العاده ای در کنار هم چیده شده است. سقف این کاروانسرای صفوی دچار آسیب جدی شده است که شاید بهره برداری کمتر کاروانیان به دلیل وجود راه دیگر ( سفید  آب – لکاب و سیاه کوه ) بوده است.

امام زاده سید جعفر:میدان هنر معماری ایران، در این مجموعه بسیار وسیع بوده و ریزه کاری های هنر به وضوح در این مجموعه دیده می شود. بقعه امام زاده محمد آرامگاه شاهرخ و بنای چهل دختر و مقبره امام زاده سید جعفر هر یک به تنهایی گویای یک هنر تکامل یافته است که در نهایت این مجموعه تاریخی را نمایش می دهد. بنای دو اثر تاریخی امام زاده سید جعفر و برج چهل دختر متعلق به دوره سلجوقی است. این بنا در دامغان، خیابان امام، جنب شهرداری واقع شده است.

امامزاده محمد دیباج:از جمله بناهای ارزشمند دوران ایلخانی است که با پلان هشت ضلعی و با گنبد رک، شکل گرفته و در شمال غرب شهرستان دامغان و در شهر دیباج قرار گرفته است.

امام زاده علی اکبر:بنای امام زاده علی اکبر یکی از زیبایی های شهرستان گرمسار محسوب می گردد. بخش اصلی این امام زاده مربوط به دوره ایلخانیان بوده و شبستان و ایوان چسبیده به آن مربوط به دوره قاجار است. جلو خان و سه درب ورودی و هشتی بسیار زیبای این بنا نیز از دیگر بخش های مربوط به عصر قاجاریه در این مجموعه است.این بنای قدیمی درجنوب خط راه آهن گرمسار به سمنان قراردارد . 

 منبع