قلعه توت ایلام

قلعه یا دژ توت در ناحیه جنوب روستای بانقلان قرار دارد که از توابع شهر ایلام است . این قلعه در میان کشتزارهاو باغهای کشاورزی و بر فراز یک تپه باستانی از گذشته بر جای مانده است و به نام قلعه توت معروف است. آثار تخریب شده قلعه توت بر فراز تپه باستانی قلعه توت ملاحظه می شود. ارتفاع تپه از سطح زمین‌های اطراف حدود 15 متر اندازه گیری شده است. امروز در بنای این قلعه پلان مشخصی دیده نمی شود. بخش عمده بنا بر اثر فرسایش و تخریب تدریجی از بین رفته است. سنگ بکار رفته در معماری قلعه، به تدریج برای حصار‌کشی باغ ها و مزارع کشاورزی پیرامون انتقال داده شده که همین مساله موجب شده تا از معماری قلعه اثری باقی نماند اما این اثر به عنوان یک تپه باستانی قابل مطالعه است.

بر اساس اثر محمودیان (1383)، در تپه تکه های متراکم سفال و ابزارهای سنگی دیده می شود. سفال های بدست آمده همگی بدون لعاب بوده و اکثرا دارای پوشش گلی نخودی و آجری است. پخت سفال ها ناقص بوده و از مواد گیاهی، شن و ماسه برای شاموت آنها استفاده شده است. اکثر سفال ها از نوع سفال های خشن خمره ای، چرخ ساز و دارای تزیینات افزوده دور کمر یا روی شانه ظروف هستند.

به گفته محمودیان (1383)، در سطح تپه و در گوشه جنوب شرقی آن، توده‌ای از قلوه سنگ به ارتفاع حدودا یک متر دیده می‌شود، همچنین در حاشیه غربی سطح تپه چند ردیف توده سنگی به صورت خشکه چین دیده می‌شود. به احتمال زیاد این سنگ ها بقایای معماری قلعه سطح تپه هستند که در گذشته در ساخت دیوارها بکار رفته است. به دلیل فعالیتهای نامتعارف کشاورزی در سطح تپه و دامنه‌های آن بافت سطحی تپه و بنای قلعه به هم خورده است. در سطح و سمت جنوب تپه آثار و گچ ( و احتمالا کوره گچ) دیده می‌شود.

    منبع : ویکی‌پدیا، دانشنامهٔ آزاد

*** دیدنیهای باستانی شهر ایلام ***

کاخ فلاحتی

کاخ فلاحتی در خیابان آیت الله حیدری شهر ایلام بنا نهاده شده  است. این کاخ، با باغ زیبا با سردرهای منقوش، آجرکاری و با سرستونهای زیبا  متعلق به دوران قاجار می باشد.

مجموعه کاخ قلعه والی

 قلعه والی بر روی تپه "چقامیرگ" در شهر ایلام قرار دارد.  وسعت کل این قلعه 2500 متر، مساحت زیر بنای آن 1500 متر مربع و حیاط آن 700 متر است، که شامل اطاقها و تالارها با مصالح آجر و گچ و سنگ مرمر می باشد. در داخل حیاط نیز سنگ نوشته ای بلند وجود داشت که در زمان محمد علی شاه قاجار و غلامرضا خان ابوقداره والی لرستان حک شده بود.

قلعه قیران

این قلعه در شهر ایلام، بر بالای کوه قلاقیران که مشرف بر ناحیه جنگلی بسیار زیبایی که به نام  ششدار یا ششدان معروف می باشد، بنا نهاده شده است. ساختمان قلعه قیران و قله کوه قلاقیران بر فراز آن، زیبایی و جذابیت خاصی را برای شهر ایلام ایجادکرده است.

تپه ورده کبود

این تپه در فاصله 20 کیلومتری شمال غربی ایلام و در نزدیکی رود کشکان واقع شده است. باستان شناسان در گودال قائمی که به طول  26 متر و عرض 11 متر در این تپه ایجاد کرده اند،  تعداد زیادی گور یافته اند. این گورها شامل قلوه سنگهایی هستند که به خاطر استحکام سقف گورها به کار برده شده اند. اجساد داخل گورها به حالت خمیده و همراه با اشیای قیمتی (از جنس مفرغ) و همچنین سلاح متوفی (از جنس آهن) تدفین شده اند. پیشینه آثار کشف شده در گورستان ورکبود متعلق به  اواخر سده هشتم ق.م و آغاز سده هفتم ق.م است.

سنگ نوشته آشوری (گل گل)

سنگ نوشته آشوری (گل گل) ملکشاهی بر دیواره کوهی در جوار روستای گل گل در فاصله 25 کیلومتری شهر ایلام حکاکی شده  است. این سنگ نوشته به زمان حکمرانی آشور بانی پال متعلق می باشد که حدود سه هزار سال پیشینه تاریخی دارد. بر روی آن سنگ، نقش برجسته پیکره یک سرباز آشوری با کلاه خود، همراه با  ماه و ستاره در بالای سر آن و در حالیکه پیکانی در دست دارد حک شده است . در قسمت پایین سنگ نوشته آشوری ، چند جمله به خط میخی به چشم می خورد که ترجمه گردیده است .

سنگ نوشته تنگه قوچعلی

سنگ نوشته تنگه قوچعلی در ضلع شرقی مسیر تونل آزادی ایلام بر دیواره سنگی کوه انار سنگ واقع شده است که این نوشته تاریخی به ابعاد 50 در 70 سانتی متر در دوران قاجار و حکومت والیان پشتکوه حک گردیده است. خط این سنگ نوشته خط نستعلیق می باشد.

سنگ نوشته تخت خان

این سنگ نوشته بر روی سنگی عظیم به ابعاد 1 در 2  متر در مکانی به نام تخت خان (34 کیلومتری جاده ایلام_مهران) حک شده و اطلاعات آن در رابطه با تاریخ ایلام و حکمرانان آن می باشد.

سنگ نوشته قلعه والی

این سنگ نوشته در قلعه والی قرار دارد و مضمون این سنگ نوشته در ارتباط با زمان ساخت قلعه والی در سال 1326 هجری شمسی می باشد و متن آن چنین است: "به معماریت عالیجاه خیر الحاج حاجی درویشعلی کرمانشاهی و به نظارت معتمد السلطان مکرم عم عالی مقام صید جواد خان سرتیپ والی زاده".

* قلعه های استان ایلام *

1-  قلعه هزارانی:در امتداد جاده آبدانان-مورموری در ابتدای روستای هزارانی در بخش شمالی  جاده بقایایی قلعه ای بر روی یک تپه طبیعی دیده می شود.ارتفاع این تپه حدود 10 متر می باشد که آثار بجای مانده معماری آن به صورت یک قلعه بوده  که با مصالح سنگ و گچ ساخته شده است پلان بنا به شکل دالانهایی مستطیلی شکل و طویلی است که متاسفانه  کاملاً تخریب و به صورت مدفون و نیمه مدفون مشاهده می شوند و مربوط به دوران ساسانی می باشند.

2-  قلعه سه کسان:در جنوب غربی دره شهر و بر روی ارتفاعات صخره ای  حد فاصل ارتفاعات کبیر کوه و دشت دره شهر در بالاترین منطقه قلعه ای بزرگ موجود می باشد که به نام سه کسان  یا سه کسون خوانده می شود.این قلعه یکی از بزرگترین و گسترده ترین قلعه های دوره ساسانی اسلامی در منطقه بوده که دسترسی به آن بسیار مشکل می باشد.مصالح ساخت آن قلوه سنگ و گچ می باشد.دیوارها جهت غیر قابل دسترس بودن بر روی صخره ها ساخته شده است این قلعه دارای آب انبار به صورت کنده کاری صخره ها بوده است.

3-  قلعه سام:محوطه باستانی قلعه سام در شهرستان شیروان چرداول،در نزدیکی روستا چم بور از توابع بخش هلیلان واقع شده است.این مجموعه از سه بخش مرتبط به هم در عین حال با فاصله و مستقل شکل گرفته است.این مجموعه از نظر دوره ای در یک دوره از تاریخ که احتمالاً حد فاصل اوخر دوره پارت ها و اوایل دوره ساسانی می باشد،ایجاد شده است.معماری این قلعه جنبه نظامی و دفاعی داشته است،زیرا قلعه در صعب العبور ترین  بلندی های کوه بنا شده است چون طرح و نقشه ای از پیش نداشته،طراح یا معمار برجها،اتاقها و ورودی ها را با توجه به موقعیت طبیعی صخره ها احداث کرده است.بطور کلی معماری قلعه به سبک معماری دوره ساسانیان  ساخته شده است.مصالح ساختمانی ای که برای ساخت آن مورد استفاده قرار گرفته است عبارتند از:سنگ،گچ،ساروج،ملات،گچ و در بعضی جاها نیز گل بکار رفته است.

 4-  پشت قلعه آبدانان:در 5 کیلومتری جنوب شهرستان آبدانان و در میان روستا پشت قلعه،بر بلندی تپه ای منفرد  که رودخانه جاری آبدانان از پای آن می گذرد،آثار بنای قلعه ای به چشم می خورد.مصالح به کار رفته در قلعه قلوه سنگ،گچ و ساروج می باشد.قلعه مذکور دارای بخشهای متعددی از جمله باروی قلعه،برجکهای دیده بانی و نگهبانی،ورودی قلعه اماکن مسکونی و شاهنشین،تونل و پلکان متعلقه بوده است .با عنایت به شیوه معماری،ساختار،نحوه استفاده از مصالح،اجرای طاقها،مطالعه و بررسی سفالهای سطحی منطقه  و مقایسه بادگیر اماکن تاریخی حفاری شده،این اثر فرهنگی-تاریخی مربوط به دوران ساسانیان  است.بنای قلعه روستا پشت قلعه تحت حفاظت اداره کل میراث فرهنگی و گردشگری استان است که در سال 1380 به جهت اهمیت آن و انجام مطالعات باستانشناسی و حفاظت و مرمت آن در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است.

 5-  قلعه اسماعیل خان: قلعه و استحکامات معروف به اسماعیل خان بر فراز ارتفاعات انبار آب و مشرف به شهر ایلام ساخته شده است.محدوده ای که اثر بر روی آن ایجاد گردیده کاملاً کوهستانی است و از سه جهت صخرهای و صعب العبور است و فقط جبهه ی جنوب شرقی است که مسیر ارتباطی قلعه بوده است.مصالح بکار رفته در کل بنا سنگ  های کوهستانی با استفاده از ملات گچ می باشد.سنگ ها تقریباً  با تراش اندک جور شده و در ردیف های منظم اما بررسی شواهد سطح محوطه بنا قدمت بیشتری را نشان می دهد.

 6-  قلعه چکر بولی چوار:این قلعه باستانی در روستای چکر واقع در کوهستان بولی از توابع بخش چوار شهرستان ایلام واقع شده است.این قلعه در نزدیکی مرز با کشور عراق ایجاد شده است و سبک معماری و مصالح آن با قلعه یزگرد  در استان کرمانشاه قابل مقایسه است.تعداد 11 اتاق در قسمت جنوبی قلعه  ایجاد شده است که بر حیاط مرکزی تسلط دارند.اتاقها دارای طاق قوس هستند.مصالح بکار رفته در این قلعه  سنگ و گچ می باشد و در داخل اتاقها نیز با گچ اندود شده است.سفالهای نخودی و قرمز رنگ با شاموت شن بصورت متراکم در محوطه پیرامونی قلعه دیده می شود که متعلق به دوره تاریخی است.

 7-  قلعه تاریخی چوار(قلا):این قلعه در 12 کیلومتری غرب شهر چوار و 2 کیلومتری شهر ایلام  بر سر راه چوار به نواحی مرزی با کشور عراق واقع شده است.این قلعه یکی از بزرگترین قلاع منطقه  است که بر فراز تپه ای در مسیر چوار-مورت تجریان به سمت دهستان چکر بولی و ناحیه مرزی با کشور عراق ایجاد شده است.مواد اصلی بکار  رفته در بر پایی آثار بنای قلعه،قلوه سنگ ها و لاشه سنگ های محلی  و ملات گچ می باشد.این بنا جزء قلاع نظامی-مسکونی می باشد.آثار فرهنگی سطح تپه وسعت و گستردگی بقایایی معماری و نوع مصالح بکار رفته نشان می دهد که احتمالاً این بنا متعلق به اواخر دورن تاریخی و اوایل دوره اسلامی است.

 8-  قلعه والی ایلام:یکی از بناهای مهم دوره قاجاریه در شهر ایلام قلعه والی است که توسط غلامرضا خان والی در سال 1326 قمری بر روی تپه ای به نام چغا میرگ ساخته شده است.این بنا دارای قسمتهای متعدد چون حرم سرا،قسمت شاهنشین،اتاق آیینه و زندان در زیر زمین می باشد.مساحت کل قلعه4687 متر مربع و زیر بنای قلعه 1464 متر مربع است.قلع دارای سه در ورودی در قسمت شرق-غرب و جنوب است که در اصلی در قسمت جنوبی است و دیگر درها خصوصی بوده است.مصالح بکار رفته در معماری قلعه شامل سنگ،آجر،گچ،کاشی و چوب می باشد.

                             

9-  قلعه پور اشرف:در 6 کیلومتری ضلع جنوب شرقی شهرستان دره شهر در روستای شیخ مکان قرار گرفته است.مطابق سنگ نوشته نصب شده بر روی دیوار ورودی قلعه،در سال 1335ه.ق بدستور میر صید محمد خان پور اشرف در این منطقه از دره شهر ساخته شده است.بیشترین مصالح بکار رفته در اسکلت بنا،قلوه سنگ و در مواردی از آجر جهت ترئین از جمله سر در ورودی ها و برجستگی ها روی دیوار استفاده شده است. این قلعه کاربردنظامی-مسکونی داشته  و متعلق به دوران قاجار می باشد و در نوع خود بی نظیر می باشد.

10-قلعه زینل(زبیده):این اثر تاریخی در جنوب روستای الیاس آباد چمکلان از توابع شهرستان دره شهر واقه شده است.قلعه زینل همانند دیگر قلاع محدوده زاگرس بر روی تپه ای نسبتاً بلند ساخته شده است.قلعه فعلی یک بنای دوره اسلامی متاخر است که در دوره صفویه ساخته شده  و در دوره های بعد مورد استفاده حاکمان محلی قرار گرفته است.مصالح بکار رفته در ساخت این قلعه سنگ و گچ می باشد.

11-دژ شیخ مکان:این دژ در داخل تنگه شیخ مکان در هشت کیلومتری شرق دره شهر و در سمت غربی تنگه،آثاری از یک دژ جالب توجه در دل کوه به چشم می خورد که از لحاظ مصالح  و سبک معماری،نشانی از دوره ساسانی دارد.دژ چهار اتاق و تنها یک در ورودی در ضله شمالی دارد.مصالح اصلی دژ قلوه سنگ و گچ است که در انتهای دیواره دژ با اندودی از گچ پوشیده شده است.

12-قلعه میر غلام هاشمی(سیکان):قلعه میر غلام هاشمی یکی از بناهای دوره قاجاریه است که به استناد سنگ نوشته نصب شده بر دیواره ورودی بنا،در سال 1303 ه ق میر غلام هاشمی در روستای فرخ آباد احداث کرده است.بنای قلعه  به سبک دوره ساسانی و به شکل چهار ایوانی و با مصالحی از سنگ و ملات گچ  ساخته شده که در زمان خود کاربرد مسکونی داشته است.پلان بنا مربع شکل می باشد.این قلعه در دره سیکان به فاصله 8 کیلومتری شمال غرب شهر دره شهر ساخته شده است. 

13-قلعه هزار در:این قلعه در شرق شهرستان دره شهر واقع گردیده است که قدمتش به دوره ساسانی می رسد.نمای اصلی این اثر،طاقهای هلالی شکل می باشد.با توجه به ساختار معماری،اثر احتمالاً قلعه یا پادگان نظامی بوده است.مصالح بکار رفته در ساخت این قلعه شامل سنگهای تراشیده و قلوه سنگ هایی است که از گچ پخته بعنوان ملات استفاده شده است.

14-قلعه ارمو:در روستای ارمو دره شهر بخشی از یک بنا در محل قبرستان باستانی ارمو باقی مانده است که به نظر می رسد آثار یک قلعه باستانی باشد.از دیگر قلعه های شهرستان دره شهر می توان به قلعه کلم،قلعه تیغن،قلعه ماژین اشاره کرد.

 15-قلعه پنج برار مورموری(قلعه تاجمیر):پنج برار محدوده ای تاریخی است که در کوهپایه های جنوبی کوه کاه ماس،مشرف بر دشت مورموری واقع شده و قلعه پنج برار یکی از این آثار محسوب می گردد.مصالح ساخت قلعه  سنگهای نسبتاً بزرگ  که از سنگهای رودخانه ای و بومی منطقه است.قلعه متعلق به دوران اسلامی است.این قلعه شامل دژ پیرامونی و بناهای داخل محوطه دژ می باشد.

 16-قلعه شیاخ(شهاق):این قلعه در روستای بردی از توابع بخش زرین آباد قرار دارد  و مربوط به دوران ساسانیان می باشد.قلعه بر روی محدوده ای نسبتاً بلند نسبت به زمینهای پیرامونی قرار گرفته است.مصالح بکار رفته در بنا سنگ  و گچ است.

 17-قلعه میمه زرین آباد:این قلعه تاریخی در حاشیه شمالی شهر میمه و بر فراز تپه ماهورهای مشرف بر شهر و جاده اصلی ایلام-میمه ساخته شده است.قلعه شامل پله،زیرزمین،راهرو،برج دیده بانی و تعدادی اتاق است.مصالح بکار رفته در این بنا قلوه سنگ و گچ می باشد و نمای داخلی دیوارها با ساروج اندود شده است.

 18-قلعه آسمان آباد دوله شیروان:این قلعه در فاصله 700 متری جنوب روستای علی آباد وسطی بر روی یکی از تپه ماهورهای کوهپایه ای مشرف بر رودخانه کارزان در حد فاصل بین روستای علی آباد وسطی و علی آباد سفلی قرار گرفته است.مصالح ساخت آن سنگهای لاشه و ملات گچ می باشد.

 19-قلعه هره قلوس:این قلعه باستانی در مسیر جاده سرابله به روستای شباب و در نزدیکی روستای موشکان از توابع شهرستان شیروان چرداول واقع شده است.این قلعه  احتمالاً مربوط به دوره ساسانی  می باشد.

 20-قلعه جوق ملکشاهی: این قلعه مشرف بر سرزمین نسبتاً هموار  و در 4 کیلومتری غرب ارکواز ملکشاهی بر فراز تپه ای بلند بنا شده است.نوع معماری و شواهد فرهنگی محدوده قلعه نشان می دهد که این قلعه مر بوط به دوران سلاجقه است.

21-قلعه کنجانچم:این قلعه در سال 1326 ه ق بنا به دستور غلامرضا خان ابوقداره آخرین والی ایلام ساخته شده  و دارای اتاقهای مرتبط به هم،حمام،برج نگهبانی و قسمت مسکونی و دیوانخانه  می باشد  و به عنوان قلعه زمستانی والی مورد استفاده  قرار می گرفته است.

22-قلعه جهانگیر آباد:قلعه جهانگیر آباد بنایی است متعلق به دوران پهلوی و والیان  پشتکوه که توسط خوانین منطقه (میرهای هاشمی)در جنوب شهر تاریخی دره شهر و حاشیه روستای جهانگیر آباد ساخته شده است.بنا دارای پلان مربع مستطیل است.مصالح بکار رفته  در این قلعه قلوه سنگهای رودخانه ای و ملات گچ می باشد.این بنا بطور کلی دارای 6 اتاق،2 ایوان و یک راهرو و دو زیرزمین می باشد.

 از دیگر قلعه های استان ایلام:قلعه پبر دمی میمه-قلعه سیس مورموری-قلعه لرغه مورموری-قلعه و محوطه پشته زنجیره-قلعه و و دژ کوه خرمه چرداول-  

                                         آتشکده های استان  ایلام